A
Easter Island, or Rapu Nui as it is known locally, is home to several hundred ancient human statues - the moai.
Đảo Phục Sinh, được biết với tiếng địa phương Rapu Nui, là nơi tồn tại hàng trăm pho tượng người cổ đại - moai.
After this remote Pacific island was settled by the Polynesians, it remained isolated for centuries.
Sau khi người Polynesia di cư đến hòn đảo xa xôi của Thái Bình Dương này, đảo Phục Sinh vẫn tách biệt với thế giới trong nhiều thế kỷ.
All the energy and resources that went into the moai - some of which are ten metres tall and weigh over 7,000 kilos - came from the island itself.
Tất cả nguồn năng lượng và tài nguyên để tạo nên các pho tượng moai – một số cao đến 10 mét và nặng hơn 7,000 kg – đều bắt nguồn từ hòn đảo này.
Yet when Dutch explorers landed in 1722, they met a Stone Age culture.
Đến tận năm 1722 khi những nhà thám hiểm Hà Lan đặt chân lên đảo, họ mới phát hiện được một nền văn hóa thời đồ đá.
The moai were carved with stone tools, then transported for many kilometres, without the use of animals or wheels, to massive stone platforms.
Các tượng moai này được chạm khắc bằng các dụng cụ bằng đá, sau đó được vận chuyển nhiều cây số đến các nền đá lớn mà không cần đến sự hỗ trợ của bánh xe hay sức kéo từ động vật.
The identity of the moai builders was in doubt until well into the twentieth century.
Danh tính của những người chế tạo ra moai vẫn còn là ẩn số cho đến tận thế kỷ XX.
Thor Heyerdahl, the Norwegian ethnographer and adventurer, thought the statues had been created by pre-Inca peoples from Peru.
Thor Heyerdahl, một nhà dân tộc học đồng thời cũng là một nhà thám hiểm người Na Uy, cho rằng các bức tượng này đã được tạo ra bởi tổ tiên của người Inca ở Peru.
Bestselling Swiss author Erich von Daniken believed they were built by stranded extraterrestrials.
Tác giả có ấn phẩm bán chạy nhất người Thụy Sỹ, Erich von Daniken thì lại tin rằng chúng được chế tạo bởi những người ngoài hành tinh bị mắc kẹt ở đây.
Modern science - linguistic, archaeological and genetic evidence - has definitively proved the moai builders were Polynesians, but not how they moved their creations.
Những bằng chứng về ngôn ngữ học, khảo cổ học và di truyền học hiện đại đã chỉ rõ ra rằng người Polynesia là những người đã chế tạo nên những bức tượng này, nhưng cách họ di chuyển chúng vẫn chưa được phát hiện ra.
Local folklore maintains that the statues walked, while researchers have tended to assume the ancestors dragged the statues somehow, using ropes and logs.
Theo truyền thuyết địa phương thì những bức tượng tự di chuyển, trong khi các nhà nghiên cứu lại cho rằng tổ tiên chúng ta bằng một cách nào đó đã kéo những bức tượng đi chỉ với dây thừng và những khúc gỗ.
B
When the Europeans arrived, Rapa Nui was grassland, with only a few scrawny trees.
Khi người châu Âu đến đây, đảo Phục Sinh là vùng đồng cỏ với rất ít cây thân cao.
In the 1970s and 1980s, though, researchers found pollen preserved in lake sediments, which proved the island had been covered in lush palm forests for thousands of years.
Tuy vậy, trong những năm 1970 và 1980, các nhà nghiên cứu đã tìm thấy phấn hoa được bảo quản trong các trầm tích đáy hồ, chứng tỏ hòn đảo đã từng được bao phủ bởi những rừng cọ tươi tốt qua nhiều thiên niên kỷ.
Only after the Polynesians arrived did those forests disappear.
Những khu rừng ấy đã biến mất sau khi người Polynesia đặt chân lên hòn đảo.
US scientist Jared Diamond believes that the Rapanui people - descendants of Polynesian settlers - wrecked their own environment.
Nhà khoa học Mỹ Jared Diamond tin rằng những người Rapanui - hậu duệ của cư dân Polynesia - đã tàn phá môi trường của chính họ.
They had unfortunately settled on an extremely fragile island - dry, cool, and too remote to be properly fertilised by windblown volcanic ash.
Họ chẳng may lại di cư đến một hòn đảo cực kỳ mỏng manh - khô, mát, và quá xa xôi để có thể nhận được nguồn dinh dưỡng từ bụi tro núi lửa.
When the islanders cleared the forests for firewood and farming, the forests didn’t grow back.
Khi những cư dân trên đảo chặt phá rừng để lấy củi đốt và trồng trọt, những khu rừng này đã không mọc lại được.
As trees became scarce and they could no longer construct wooden canoes for fishing, they ate birds.
Vì lượng cây cối trở nên cạn kiệt, họ không thể làm thuyền bè bằng gỗ để đánh cá nữa nên chuyển sang ăn chim chóc.
Soil erosion decreased their crop yields.
Sự xói mòn đất làm giảm năng suất trồng trọt.
Before Europeans arrived, the Rapanui had descended into civil war and cannibalism, he maintains.
Ông cho rằng trước khi người châu Âu đến, người Rapanui đã rơi vào cuộc nội chiến và ăn thịt lẫn nhau.
The collapse of their isolated civilisation, Diamond writes, is a ’worst-case scenario for what may lie ahead of us in our own future’.
Diamond viết rằng, sự sụp đổ của nền văn minh bị cô lập của họ chính là ‘một viễn cảnh tệ hại nhất đối với những gì loài người sẽ phải đối mặt trong tương lai’.
C
The moai, he thinks, accelerated the self-destruction.
Ông cho rằng những bức tượng kia đã đẩy mạnh quá trình tự sụp đổ.
Diamond interprets them as power displays by rival chieftains who, trapped on a remote little island, lacked other ways of asserting their dominance.
Diamond miêu tả chúng như là thứ để các thủ lĩnh đối lập, những người bị mắc kẹt ở một hòn đảo nhỏ xa xôi và chẳng có cách nào khác để khẳng định sự thống trị và phô trương sức mạnh của mình.
They competed by building ever bigger figures.
Họ cạnh tranh nhau bằng cách chế tạo nên những bức tượng ngày một lớn hơn.
Diamond thinks they laid the moai on wooden sledges, hauled over log rails, but that required both a lot of wood and a lot of people.
Diamond cho rằng họ đã đặt tượng lên các xe lăn gỗ được kéo trên đường ray, nhưng việc đó đòi hỏi rất nhiều gỗ lẫn nhân công.
To feed the people, even more land had to be cleared.
Để cung cấp đủ lương thực cho cư dân, nhiều đất đai thậm chí lại càng phải được phát quang thêm nữa.
When the wood was gone and civil war began, the islanders began toppling the moai.
Khi nguồn gỗ không còn và cuộc nội chiến bắt đầu, những cư dân trên đảo bắt đầu kéo đổ các bức tượng xuống.
By the nineteenth century none were standing.
Đến thế kỷ 19 chẳng còn bức tượng nào đứng nguyên cả.
D
Archaeologists Terry Hunt of the University of Hawaii and Carl Lipo of California State University agree that Easter Island lost its lush forests and that it was an ‘ecological catastrophe' - but they believe the islanders themselves weren’t to blame.
Hai nhà khảo cổ học, Terry Hunt thuộc Đại học Hawaii và Carl Lipo thuộc Đại học Bang California, đều đồng ý rằng đảo Phục Sinh đã bị mất đi những khu rừng tươi tốt và đó là một "thảm hoạ sinh thái" - nhưng họ tin rằng bản thân những cư dân trên đảo không đáng bị đổ lỗi.
And the moai certainly weren’t.
Và chắc chắn càng không phải do các bức tượng moai.
Archaeological excavations indicate that the Rapanui went to heroic efforts to protect the resources of their wind-lashed, infertile fields.
Những cuộc khai quật khảo cổ cho thấy rằng người Rapanui đã nỗ lực hết sức để bảo vệ nguồn tài nguyên trong gió lốc hay những cánh đồng kiệt quệ.
They built thousands of circular stone windbreaks and gardened inside them, and used broken volcanic rocks to keep the soil moist.
Họ đã tạo ra hàng nghìn đê chắn gió hình cung bằng đá rồi trồng trọt phía trong chúng, họ còn sử dụng đá núi lửa vỡ để giữ cho đất ẩm ướt.
In short, Hunt and Lipo argue, the prehistoric Rapanui were pioneers of sustainable farming.
Hunt và Lipo lập luận ngắn gọn rằng người Rapanui tiền sử chính là những người tiên phong trong hoạt động canh tác nông nghiệp bền vững.
E
Hunt and Lipo contend that moai-building was an activity that helped keep the peace between islanders.
Hunt và Lipo cho rằng việc chế tạo các bức tượng moai là một hoạt động giúp giữ gìn hòa bình giữa các dân đảo.
They also believe that moving the moai required few people and no wood, because they were walked upright.
Họ cũng tin rằng việc di chuyển tượng đá chỉ đòi hỏi rất ít người mà không cần đến gỗ, bởi vì những bức tượng được kéo đi thẳng đứng.
On that issue, Hunt and Lipo say, archaeological evidence backs up Rapanui folklore.
Về vấn đề này, Hunt và Lipo nói rằng các bằng chứng khảo cổ cho thấy các truyền thuyết của người Rapanui là có thật.
Recent experiments indicate that as few as 18 people could, with three strong ropes and a bit of practice, easily manoeuvre a 1,000 kg moai replica a few hundred metres.
Những thí nghiệm gần đây cho thấy chỉ cần 18 người dùng ba sợi dây thừng luyện tập một chút là có thể dễ dàng điều khiển một bản sao của một bức tượng moai nặng 1,000 kg đi được vài trăm mét.
The figures’ fat bellies tilted them forward, and a D-shaped base allowed handlers to roll and rock them side to side.
Phần bụng nhô ra trên các bức tượng khiến chúng nghiêng về phía trước, và một kết cấu hình chữ D cho phép người ta lăn và đẩy chúng từ bên này sang bên kia.
F
Moreover, Hunt and Lipo are convinced that the settlers were not wholly responsible for the loss of the island’s trees.
Hơn nữa, Hunt và Lipo tin rằng những cư dân không phải chịu trách nhiệm hoàn toàn về sự biến mất của cây cối trên đảo.
Archaeological finds of nuts from the extinct Easter Island palm show tiny grooves, made by the teeth of Polynesian rats.
Các khảo cổ học tìm thấy trên hạt của giống cọ đã tuyệt chủng trên đảo Phục Sinh có những rãnh nhỏ xíu gây nên bởi răng của loài chuột Polynesia.
The rats arrived along with the settlers, and in just a few years, Hunt and Lipo calculate, they would have overrun the island.
Những con chuột theo dân di cư đến đây, Hunt và Lipo tính toán thì chỉ cần vài năm là chúng đã tràn ngập hòn đảo rồi.
They would have prevented the reseeding of the slow-growing palm trees and thereby doomed Rapa Nui’s forest, even without the settlers’ campaign of deforestation.
Chúng đã cản trở tiến trình trồng lại những cây cọ phát triển chậm và theo đó phá hủy rừng trên đảo Phục Sinh mà thậm chí chẳng cần chờ dân di cư phá rừng.
No doubt the rats ate birds’ eggs too.
Chẳng nghi ngờ gì về việc loài chuột còn ăn cả trứng chim chóc nữa.
G
Hunt and Lipo also see no evidence that Rapanui civilisation collapsed when the palm forest did.
Hunt và Lipo cũng không tìm thấy bằng chứng chứng minh nền văn minh của người Rapanui sụp đổ khi rừng cọ biến mất.
They think its population grew rapidly and then remained more or less stable until the arrival of the Europeans, who introduced deadly diseases to which islanders had no immunity.
Họ cho rằng dân số trên đảo tăng nhanh và vẫn giữ ở mức ổn định cho đến cuộc đổ bộ của những người châu Âu, những người đã đem đến những bệnh dịch chết người mà cư dân đảo không hề miễn dịch với chúng.
Then in the nineteenth century slave traders decimated the population, which shrivelled to 111 people by 1877.
Sau đó vào thế kỉ XIX, bọn lái buôn nô lệ khiến cho dân số bị sụt giảm nghiêm trọng, chỉ còn 111 người vào năm 1877.
Hunt and Lipo’s vision, therefore, is one of an island populated by peaceful and ingenious moai builders and careful stewards of the land, rather than by reckless destroyers ruining their own environment and society.
Vì vậy, điều mà Hunt và Lipo nhìn thấy là một hòn đảo được trú ngụ bởi những người chế tạo tượng moai khéo léo và hòa bình và những người chú ý quản lý đất đai, chứ không phải là những kẻ hủy diệt đầy liều lĩnh phá hoại môi trường và xã hội của chính mình.
‘Rather than a case of abject failure, Rapu Nui is an unlikely story of success’, they claim.
Họ khẳng định rằng ‘Đảo Phục Sinh đáng lẽ ra sẽ là một câu chuyện về sự thành công thay vì là một thất bại thảm hại’
Whichever is the case, there are surely some valuable lessons which the world at large can learn from the story of Rapa Nui.
Dù sao đi nữa, thế giới nói chung chắc chắn có thể học những bài học quý giá từ câu chuyện của đảo Phục Sinh.
